Ken je dat gevoel? Je bent enthousiast aan de slag gegaan om iets te oefenen of te leren, maar je loopt vast. Je probeert het op een paar andere manieren, maar ook die werken niet. Irritatie ligt op de loer.

Misschien ga je twijfelen aan jezelf: “Ik heb zoveel dingen kunnen leren, waarom lukt dit dan niet?” Of je overweegt om het maar op te geven. “Zo belangrijk is het ook niet.”

Dan mag je jezelf feliciteren.

Je bent op dat moment namelijk “bewust onbekwaam“. Wat je wilt, lukt niet en je bent je daar heel bewust van. Zeker als je een perfectionistische inslag hebt.

Ik weet dat dat een vervelend gevoel is, maar het betekent dat je een belangrijke stap aan het zetten bent om iets te leren.

Misschien kan dit je geruststellen:

Je zou leren kunnen zien als een lijn. Je begint aan de linkerkant van die lijn. Je bent onbekwaam. Je wilt naar de rechterkant toe, want dan beheers je wat je wilde leren en ben je bekwaam.

Intuïtief zou je zeggen: Wat is de snelste manier om van onbekwaam naar bekwaam te gaan? Dan ga ik dat doen, zodat ik zo snel mogelijk leer wat ik wil leren.

In ons schoolsysteem bestaat die pijl vaak uit goed luisteren naar de leraar en op je proefwerk herhalen wat hij heeft gezegd. Maar dat is niet genoeg.

Helaas werkt het bij “echt leren”, jezelf ontwikkelen, je grenzen verleggen, niet zo. Bij deze diepe vorm van leren speelt namelijk nog iets anders een rol dan je bekwaamheid.

Namelijk de mate waarin jij je bewust bent van je (on)bekwaamheid.

Dat maakt dat de bovenstaande lijn verandert in een assenstelsel met een vaste route die van onbekwaam naar bekwaam leidt.

Onbewust onbekwaam

Als je begint met te leren, weet je niet wat je niet weet. Met andere woorden: Je bent je onbewust van je onbekwaamheid en je begint linksonder in het diagram.

Dit kun je vergelijken met het gevoel vóór je eerste rijles. Je hebt geen idee wat je allemaal moet gaan leren, maar je wilt hoe dan ook auto leren rijden.

Het lijkt ook op de eerste weken van de studie geneeskunde. Studenten begrijpen vaak niet waarom ze in die tijd bepaalde kennis en vaardigheden aanleren, ze willen het liefst direct naar de drie B’s: Bloed, Botten en Baby’s.

Bewust onbekwaam

De volgende stap is die naar bewuste onbekwaamheid. De studente begint te ontdekken wat ze allemaal niet weet, de leerling bij de rijles heeft de auto een paar keer laten afslaan. Blijkbaar is het toch moeilijker dan ze vooraf hadden gedacht.

Het gevoel van bewuste onbekwaamheid is heel onplezierig. Mensen worden er vaak een beetje wanhopig van. “Kan ik dat ooit leren?”

Voor perfectionisten is dit helemaal een hel, want op het moment van bewuste onbekwaamheid faal je regelmatig. Hopelijk faal je steeds een beetje beter, zodat je je bekwaamheid ontwikkelt.

Het is niet zo dat je alles beheerst als het je een keer is verteld of voorgedaan. Ook is het niet meer voldoende om iets intellectueel te begrijpen, je moet het kunnen toepassen in de weerbarstige praktijk.

Er is ook goed nieuws over bewust onbekwaam zijn. Het vervelende gevoel dat erbij hoort, betekent namelijk dat je je wereld aan het vergroten bent. Je loopt tegen je grenzen aan en die ben je aan het verleggen. Geen wonder dat dat gepaard gaat met de nodige moeite.

Op het moment dat je je daarvan bewust bent, wordt het gevoel minder vervelend. Daarover heb ik jaren geleden met een paar medecursisten een stukje geschreven voor Change, het huisblad van Sioo.

Je zou het ook andersom kunnen zien: Als je iets leert zonder de groeipijn van falen te ervaren, was het blijkbaar niet zo uitdagend. Dat is hetzelfde als je eerste rijles voortdurend herhalen, zodat je in ieder geval niet faalt.

Bewust bekwaam

Met doorzetten en verleggen van je grenzen ontwikkel je je bekwaamheid en op een goed moment ben je bewust bekwaam. En dat is een lekker gevoel.

Om bij de rijles-metafoor te blijven: Dit zijn de jongens met petjes en snelle, tweedehands GTI-tjes. Ze zijn bewust bekwaam en genieten ervan om risico’s aan te gaan en grenzen op te zoeken.

Dat geldt niet alleen voor automobilisten. Bij pas afgestudeerde artsen zie je dit soort gedrag ook wel eens terug. De bewust bekwame arts denkt dat hij alles wel een keer gezien heeft en doet de dingen op zijn eigen manier, soms met de nodige bravoure.

Tot het een keer bijna mis gaat.

Op dat moment voelen de automobilist en de jonge arts zich weer bewust onbekwaam. Ze realiseren zich dat ze toch niet alles in de hand hebben en worden voorzichtiger en professioneler.

Onbewust bekwaam

Als laatste ontwikkel je het meesterschap: je wordt onbewust bekwaam.

Als je onbewust bekwaam bent, beheers je iets zo goed dat je er niet meer over nadenkt. Je hebt het geautomatiseerd. Denk maar eens aan autorijden: hoeveel bewuste concentratie kostte dat in het begin en hoe automatisch gaat het nu?

Een ander kenmerk is dat je vaak niet meer weet hoe je nu eigenlijk doet wat je doet. De kennis is onderdeel van jezelf geworden, ofwel tacit knowledge.

Dat maakt het moeilijk om een ander uit te leggen wat hij moet doen om net zo goed te worden zoals jij.

Ik zag een huisarts een keer een fantastisch gesprek voeren met een boze patiënt die na tien minuten tevreden de spreekkamer verliet en zich goed gehoord voelde. Toen ik de huisarts vroeg hoe hij dat moeilijke gesprek nu eigenlijk had aangepakt, keek hij me nadenkend aan en zei: “Ja, gewoon.”

Dat was een teken dat hij zichzelf niet meer bewust was van alle vaardigheden die hij gebruikte in dat gesprek. Die waren onderdeel van hem geworden.

Ik vermoed dat iedereen die dit leest onbewust bekwaam is in fietsen. Dat kun je vooral merken als je probeert iemand uit het buitenland het fietsen bij te brengen. Die persoon heeft nooit leren fietsen en jij moet gaan bedenken wat je eigenlijk doet als je fietst.

Dat betekent ook dat mensen die onbewust bekwaam zijn, niet altijd de beste leermeesters zijn. Denk maar aan skiënde stelletjes waarbij hij, als doorgewinterde skiër, haar, als beginneling, wel even les zal geven. Dat wordt vaak een drama.

Met deze kennis wordt het hopelijk wat minder vervelend om bewust onbekwaam te zijn, want dat is de enige manier om jezelf echt te ontwikkelen.